Znaczenie stresu w życiu człowieka (cz. II)

Badania dotyczące stresu nabierają wyraźnego rozpędu. Dzięki różnorodnym narzędziom oraz technikom badania mózgu oraz całego ciała człowieka wiemy coraz więcej o funkcjonowaniu nas samych. Skok technologiczny, nowe materiały, odkrycia naukowe pozwalają nam na coraz szczegółowy wgląd we funkcjonowanie obszarów jednego z najbardziej złożonych narządów ludzkiego ciała – mózgu.

Stopień skomplikowania naszych struktur neuronalnych w naszej główie można zobrazować liczbami. Mózg ludzki waży około 1350 gram w przypadku mężczyzn, u kobiet waży około 10 dekagramów mniej i pomimo że stanowi jedynie 2 procent całej masy ciała ludzkiego to zużywa 20 procent całej energii. W jego strukturach mieści się około 100 miliardów neuronów. Każdy pojedynczy neuron łączy się z innymi, tysiącami innych komórek tworząc co najmniej 100 bilionów połączeń. Więcej niż galaktyk we wszechświecie. Oczywiście te mało precyzyjne aczkolwiek bardzo obrazowe porównania wskazują zdaniem A. Hensena, że w ludzkiej czaszce mieści się swoiste uniwersum (Hensen, 2021. s. 16).

Zaciśnijcie pięści i
przytrzymajcie je złączone przed sobą.
Tak duży jest Wasz mózg.
Waży mniej więcej tyle,
ile litrowy karton mleka.
Tylko pomyślcie, że w czymś
tak niewielkim mieści się wszystko,
co kiedykolwiek odczuwaliście
i czego doświadczyliście”
-A. Hensen

Zmiany naszego układu nerwowego postępują bardzo powoli i praktycznie jak twierdzą badawcze mózg nie zmienił się od tysięcy lat. Natomiast rzeczywistość, w której przyszło nam egzystować jest coraz bardziej dynamiczna. Zatem mamy ogromnie obciążenie nowymi, presyjnymi zjawiskami stabilnego i niezbyt zmieniającego się systemu jaki jest układ nerwowy. Wymusza to poniekąd konieczność badań nad odpornością psychiczną człowieka w tym nad stresem. Tym bardziej, że realia społeczne, burzliwe przemiany gospodarcze, konflikty wojenne dostarczały wiele obszarów i przypadków działań człowieka pod wpływem stresu umożliwiając tym samym eksploracje zagadnienia samego stresu. Pierwszą monografie psychologiczną wydali w 1945 roku Grinker i Spiegel „Men under stress”. Dotyczyła ona przeżywania stresu przez lotników amerykańskich w okresie działań wojennych. Co istotne, wskazano w niej nie tylko na pierwsze i wyraźne objawy stresu u żołnierzy takie jak traumatyczne przeżycia, zaburzenia snu, wzrost poziomu lęku, niestabilność emocjonalną, ale również późniejsze, jak zaburzenia zachowania, osobowości, brak możliwości wykonywania działań bojowych. Spowodowało to wyodrębnienie w późniejszych klasyfikacjach takich kategorii diagnostycznych jak zaburzenia po stresie traumatycznym oraz zespół ostrego stresu.

Istotnym wkładem w badania nad stresem oraz tworzeniem koncepcji tego zjawiska wykazał się amerykański badacz Richard Lazarus. W swojej pracy dotyczącej stresu ukazał całościową i komplementarną koncepcję stresu, która uwzględniała poznawczą ocenę sytuacji oraz wskazywała na różnorodne formy zagrożenia jako istotę stresu (Terelak, 2001, Łosiński, 2008; Oniszczenko, 1998). Istotnym elementem koncepcji stresu według R. Lazarusa jest nie tylko sam fakt oceny oraz przeżywania danego zdarzenia ale również osobista zdolność radzenia sobie jednostki z przeżywanym stresem. Napisana wspólnie z Susan Folkman książka dotycząca problematyki stresu zawierała już rozszerzoną koncepcję stresu oraz relacyjne ujęcie zagadnień związanych z przeżywaniem stresu. Stanowiło to podstawę dalszych badań na stresem oraz przyjęciem nowej perspektywy badawczej, która nie była w swej istocie monokauzalna jak poprzednie koncepcje (Falewicz, 2017). Transakcyjna koncepcja stresu R. Lazarusa oraz S. Folkman prócz teorii homeostatycznych uchodzi za klasyczną koncepcję stresu.

Za popularyzatora w psychologii i nie tylko w niej, stresu psychologicznego należy uznać I. L. Janisa, który prowadził badania dotyczące reakcji pacjentów poddanych zabiegom psychoanalitycznym w sytuacji zagrożenia operacją chirurgiczną (Terelak, 2001).

Na gruncie polskich badań dotyczących stresu należy wskazać prace T. Tomaszewskiego, w których opisywał dane zjawisko stresu jako sytuację trudną w bardziej ogólnej koncepcji niż koncepcja stresu, a mianowicie psychologicznej teorii człowieka w środowisku. W myśl tej teorii sytuacja przestaje być normalna, jeśli narusza równowagę pomiędzy możliwościami jednostki a zadaniami, czynnościami i warunkami ich wykonania. Ma tutaj również znaczenie poznawcza ocena a także przeżycia emocjonalne człowieka (Tomaszewski, 1966). Janusz Reykowski, który prowadził również badania dotyczące koncepcji stresu na gruncie polskiej nauki wskazywał na pojęcie stresu, które dotyczyło czynników zakłócających, zagrażających, ingerujących w istniejący tok aktywności danego człowieka zmuszając go do nowych zachowań czy koordynacji działań (Reykowski, 1966). Badania dotyczące stresu oraz funkcjonowania człowieka w tych obszarach prowadził również J. Strelau. Starał się on rozwinąć koncepcje T. Tomaszewskiego, w której wskazywał na stres jako zjawisko obarczone negatywnymi emocjami takimi, jak: gniew, wrogość, lęk, złość i inne stany dystresywne. Muszą one jednak być sprzężone ze zmianami fizjologicznymi oraz biochemicznymi, które przekraczają normalny stopień aktywności człowieka (Mrozowicz, Halemba, 2014, s.186).

Starano się również rozwiązać inny problem powstały na gruncie koncepcji stresu i badania stresu. Dotyczył on mianowicie problemu zróżnicowania pomiędzy stresem biologicznym a psychologicznym. Podjęto próbę wskazania czynników, które mogłyby dać odpowiedź na zróżnicowanie tego zagadnienia. Zaproponowane zróżnicowanie pomiędzy stresem biologicznym, fizjologicznym a stresem psychologicznym opiera się na wskazaniu procesów i ich natury. Doświadczanie niepowodzenia, przykrości, negatywnych uczuć, poznawcza ocena sytuacji, emocjonalny stosunek do niej, wyrażanie opinii stanowi psychologiczny zbiór doznań, który zostać może zaklasyfikowany do pojęcia stresu psychologicznego. Natomiast zmiany fizjologiczne i hormonalne w organizmie człowieka pod wpływem powyższych doznań należą już do kategorii stresu fizjologicznego. Ciekawe ujęcia problemu zróżnicowania stresu psychologicznego i fizjologicznego zaproponowali Cofer oraz Appley. Wskazali, że stres psychologiczny jest zjawiskiem szerszym niż stres biologiczny, gdyż obejmuje również czynniki, które go wywołały. Wskazali na specyficzne odniesienia do zaangażowania procesów psychicznych, głównie dotyczących poznawczej interpretacji oraz stosunku człowieka, co jest bardziej złożonym zagadnieniem niż stres biologiczny, który może być wywołany przez jeden szkodliwy czynnik (Łosiak, 2008).

W sposób widoczny można wykazać stopień skomplikowania nie tylko reakcji fizjologicznych, biologicznych i endokrynologicznych na sytuacje trudne, konfliktowe.        

Również można wskazać jak bardzo skomplikowane są reakcje oraz procesy psychologiczne, które warunkują powstawanie stresu jak antycypowanie sytuacji trudnej, poznawcze uwarunkowania wzbudzania lęku, obawy czy konstrukty, schematy myśli, które wiodą człowieka do wzbudzania poczucia zagrożenia a następnie powstawania stresu w wyniku tego poczucia. O tych zjawiskach napiszę w następnym artykule aby można dostrzec jakie zjawiska psychologiczne wpływają na wzbudzanie poczucia zagrożenie i również stresu.

Maciej Paluch