Znaczenie stresu w życiu człowieka (cz. I)

Zjawisko stresu wydaje się właściwe i specyficzne dla człowieka i opinia ta wzmaga wraz z rozwojem techniki, stylu życia oraz dynamiki przemian społecznych. Jednak stres okazuje się procesem, zagadnieniem, które towarzyszy nie tylko człowiekowi, ale również każdemu innemu organizmowi żyjącemu (Oniszczenko, 1998).

Największymi
nieszczęściami są te, które
sami sobie prokurujemy
-Sofokles

Wiele mitów oraz potocznych opinii dotyczących stresu spowodowało, że współcześnie stał on się zjawiskiem wybitnie negatywnym, którego należy unikać i jedynie przeszkadza, uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie człowiekowi w codziennym życiu, obowiązkach czy pasjach. Wiele opracowań wskazuje chociażby jak radzić sobie ze stresem w rywalizacji sportowej, w codziennych zmaganiach oraz treningach przygotowujących zawodnika do turnieju, zawodów czy walki. Jednakże aby można mówić o powyższych sytuacjach, znaczeniu i roli stresu w nich należy wskazać czym jest stres. Wtedy można będzie wykazać, że jego rola nie opiera się jedynie na negatywnych obszarach oddziaływania (Terelak, 2001).

Stresować się to znaczy przeżywać, odczuwać napięcie, denerwować się, ale również reagować na określoną sytuację. Stres również oznacza reakcję organizmu człowieka na określone bodźce. Odczuwać stres to również emocjonalnie ustosunkowywać się do określonych zdarzeń w swoim życiu. Poddawanie się oddziaływaniu sytuacji stresowych oznacza również reakcję fizjologiczno-hormonalną organizmu ludzkiego. Postrzeganie sytuacji oraz zdarzeń stresowych jest również funkcją poznawczą ludzkiego umysłu. Jak widać, bardzo trudno i jednoznacznie wskazać czym dokładnie jest stres i opracować jednolitą koncepcję tego zagadnienia. Bardziej klarownie i z większą doza prawdopodobieństwa można powiedzieć jakie efekty i w jaki sposób stres oddziałuje na organizm człowieka oraz na jego psychikę.

Koncepcje stresu na przestrzeni badań psychologicznych są bardzo zróżnicowane. Również początki historii zagadnienia i badania procesu jakim jest stres są odległe. Pojęcie „stres” pochodzi od łacińskiego „stringere” co oznacza „skrępować, wprawić w stan napięcia, ściskać, napinać” (Furnham, 2021). Samo zagadnienie stresu do XVIII weku było rozumiane jako trudności, przeciwności losu albo jako cierpienie. Nauki fizyczne stosowały określenie stresu jako sił działających na przedmiot, który pod ich wpływem zmieniał swój kształt, objętość i rozmiar (tamże). W kolejnych fazach ewolucji zagadnienia stresu dołączyły nauki medyczne oraz biologiczne wskazując na pojęcie „homeostazy”. Proces homeostazy był jednym z głównych warunków i obszarów koncepcji biologicznych i fizjologicznych dotyczących stresu. B. Sadowski wskazuje, że homeostaza to stałość warunków bytowania danego organizmu (Sadowski, 2012). Dążenie każdego organizmu do utrzymania swoich procesów życiowych na optymalnym poziomie, które opierają się na mechanizmach fizjologicznych oraz na właściwościach środowiskach fizycznego, biologicznego są elementarnymi filarami istnienia każdego organizmu żywego (tamże). Do połowy lat pięćdziesiątych badacze raczej nie wykraczali poza opartą na reakcji definicję stresu jako sumy wszystkich niespecyficznych zmian wynikających z funkcji lub z uszkodzenia. Przemianowanie zagadnienia stresu na niespecyficzne reakcje ciała na jakiekolwiek nałożone na nie wymaganie sprawiło, że pojęcie stresu stało się bardzo pojemne i jeszcze mniej wykrystalizowane (Furnham, 2021, s. 38).

Prekursorem współczesnych badań dotyczących stresu był kanadyjski lekarz węgierskiego pochodzenia Hans Selye, który prowadził badania mające na celu odkrycie i wskazanie nowego hormonu (Falewicz, 2017; Kluczyńska, 2003; Górska, Grabowska, Zagrodzka, 2012; Łosiak, 2008; Terelak, 2001; Oniszczenko, 1998). Wprowadził on do naukowego obszaru badań dotyczących funkcjonowania człowieka pojęcie stresu w 1936 roku. Choć Jan F. Terelak twierdzi, że prym w kwestii badań na stresem należy się innemu badaczowi. Jest nim Walter Cannon, który opierając się na koncepcji środowiska wewnętrznego ustroju Claude`a Bernarda i rozciągnięciem jej na organizmy wysoce zorganizowane. Istotą koncepcji Waltera Cannona jest właściwość utrzymania przez organizm stałości środowiska wewnętrznego w warunkując działania różnych czynników presji (under stress). I wy tym znaczeniu myśl Waltera Cannona jest pierwszą naukową, choć fizjologiczną, koncepcją stresu (Terelak, 2001, s.11). Jednakże należy wskazać, że rozwinięcie jej oraz wskazanie ogólnych warunków wywołujących stres należy przypisać Hansowi Seyle`owi, który sformułował czynniki oraz reakcje organizmu na nie operując pojęciem stresu. Choć nie użył go w swojej pierwszej publikacji w czasopiśmie „Nature” w 1936 roku a jedynie wskazał na występowanie specyficznego syndromu wywoływanego przez szkodliwe czynniki. Dopiero potem wprowadził go do zakresu pojęć w swojej koncepcji wskazując również na pojęcie „stresor” jak czynnik, który wywołuje stres. Dość szybko zauważono, że fizjologiczne odniesienia badań dotyczących uszkodzenia tkanek i narządów również można znaleźć w psychologicznych reakcjach człowieka na stan zagrożenia lub deprywacji potrzeb, jak chociażby ruchu czy swobody. Współcześnie wiemy również, że stan stresu prócz reakcji psychologicznych uruchamia także układ wegetatywny, a dokładnie jego część zwana układem współczulnym, sympatycznym. Wykazuje on tendencje do działania zgeneralizowanego. W sytuacji zagrożenia, sytuacji trudnej, stresującej układ ten powoduje zwiększenie rytmu serca, rozszerzanie naczyń mięśni szkieletowych i serca, zwężając jednocześnie naczynia skóry oraz układu pokarmowego (Strelau, 2000, s. 111).

W historii badań nad stresem można wskazać wiele momentów,w których wykazywano nie tylko znacznie struktury osobowości w sytuacjach trudnych ale również kategorii tychże sytuacji. W zależności od zróżnicowanych warunków, w których dana osoba się znalazła to wzajemne oddziaływanie cech osobowości oraz atrybutów sytuacji trudnej, kryzysowej ukierunkowało styl oraz poziom reakcji stresowej danego człowieka. Dziś wiemy, że stres nie jest zjawiskiem jedynie negatywnym, destrukcyjnym. Człowiek został niejako wyposażony przez mechanizmy ewolucji w możliwość realizacji swoich potrzeb w sytuacji trudnych kryzysowych. Jednak jak pisze A. Henderson, mechanizmy reakcji na stres, jego podłoże neurologiczne czyli mózg, układ nerwowy, układ endokrynologiczny i pozostałe uwarunkowania biologiczno – fizjologiczne pozostały bez zmian od dziesiątków tysięcy lat. Natomiast warunki, w których przyszło reagować człowiekowi na nowe wyzwania pojawiały się na przestrzeni około stu ostatnich lat. Tutaj nie tylko należy wskazać na kwestie ilości zdarzeń i sytuacji trudnych ale również na stopień ich komplikacji, charakter, relacji pomiędzy nimi a także rozpiętość w zakresie informacyjnym. Ogromny przepływ informacji ze wszystkich zakątków świata, permanentne poczucie zagrożenia konfliktem, chorobą, destabilizacją ekonomiczną, brak możliwości stabilizacji finansowej, dynamizm zmian społecznych to tylko niewielkie obszary, które wytwarzają stan napięcia i oczekiwania w człowieku na zagrożenie lub atak. Stało się to w przeciągu kilkudziesięciu ostatnich lat podczas gdy ludzki mózg nie uległ zbytnio zmianie od kilkudziesięciu tysięcy lat. Dla zobrazowania sytuacji można wskazać, że co tydzień spotykamy tyle ludzi co 12.000 lat temu człowiek przez całe swoje życie (Hansen, 2021, s. 12).