Choroba zwyrodnieniowa stawów (ChZS) jest przewlekłą chorobą zapalną o  wieloczynnikowym pochodzeniu, w przebiegu której dochodzi do zaburzenia równowagi procesów niszczenia i regeneracji chrząstki stawowej oraz leżącej pod nią warstwy podchrzęstnej kości, a także więzadeł, torebki stawowej, błony maziowej oraz tkanek okołostawowych. Jako pierwszy opisał ją już w roku 1907 Garrod.

O pierwotnej ChZS mówimy wtedy, kiedy nie mamy możliwości określenia jednoznacznej przyczyny choroby. Spośród wielu czynników mających wpływ na jej rozwój zwraca się uwagę na czynniki genetyczne, w tym nieprawidłowości w produkcji kolagenu, czynniki mechaniczne, w tym nadwagę, nieprawidłowości w składzie płynu stawowego, zaburzenia hormonalne, naczyniowe oraz immunologiczne.

Wtórną ChZS rozpoznajemy w przebiegu wrodzonych lub nabytych zaburzeń budowy stawu, co ma wpływ na niewłaściwe dopasowanie powierzchni stawowych i nieprawidłowe przenoszenie sił w jego obrębie. W konsekwencji dochodzi do powtarzających się urazów  chrząstki stawowej i braku możliwości jej regeneracji. Podobny niekorzystny wpływ na stawy wywierają uszkodzenia więzadeł, przyczyniające się do powstania niestabilności i w konsekwencji powtarzających się mikrourazów, prowadzących do zmian zwyrodnieniowych. O wtórnej ChZS będziemy więc mówili w przypadku powikłań zmian urazowych, tak ostrych jak i przewlekłych, w przypadku wrodzonych anomalii stawów, różnego rodzaju patologii końców kości tworzących staw a także w przypadku różnego rodzaju zmian zapalnych stawów.

W powstawaniu choroby zwyrodnieniowej kluczowe znaczenie odgrywa zaburzenie prawidłowych relacji pomiędzy chrząstką stawową, błoną maziową wypełniającą staw i warstwą kości leżącą bezpośrednio pod chrząstką stawową. Głównym składnikiem chrząstki stawowej jest tak zwana macierz zewnątrzkomórkowa, składająca się w 65-80% z wody, dodatkowo kolagen, głównie typu II, inne peptydy oraz dojrzałe, nie posiadające zdolności do dzielenia się komórki chrzęstne. Chrząstka stawowa nie jest unaczyniona w związku czym tlen i substancje odżywcze dostarcza jej płyn stawowy produkowany przez błonę maziową. Warstwa podchrzęstna kości stanowi ważne dla prawidłowego funkcjonowania chrząstki stawowej rusztowanie. Zaburzenia jej architektoniki, tworzące się w jej obrębie cysty, zwane geodami a także zwiększenie jej twardości, czyli sklerotyzacja, są związane ze zwiększonym ryzkiem uszkodzeń powierzchni chrząstki na skutek zwiększenia działających lokalnie sił. W trakcie rozwoju ChZS dochodzi do zwiększonej aktywności enzymów niszczących chrząstkę stawową, czego efektem jest jej stopniowe uszkadzanie. W efekcie aktywacji procesów naprawczych dochodzi do niekontrolowanego przerostu chrząstki w częściach obwodowych powierzchni stawowej i powstania tak zwanych osteofitów. Wtórnie do uszkodzeń chrząstki stawowej dochodzi do powstania przewlekłego stanu zapalnego błony maziowej, co jest związane z jej przerostem, nadprodukcją płynu stawowego, a w efekcie także z jej pogrubieniem.

Jak choroba zwyrodnieniowa objawia się klinicznie? Wszystko zależy od tego, jakie stawy oraz ile z nich jest zmienionych chorobowo, a także jak szybko doszło rozwoju tych zmian. Jak wspomniano już wyżej, choroba może zajmować jeden lub więcej stawów. Jej przebieg jest przeważnie powolny a objawy nasilają się stopniowo, latami, chociaż zdarza się, że narastają gwałtownie i zmiany w układzie kostno- stawowym pojawiają się bardzo szybko.

Jeżeli chodzi o objawy choroby zwyrodnieniowej stawów to możemy wymienić:

• Ból- początkowo po wysiłku, później również spoczynkowy, ostatecznie dokuczający w nocy,
• Uczucie sztywności stawów, narastające po odpoczynku,
• Stopniowo postępujące ograniczenie ruchomości stawu,
• Powstanie utrwalonych przykurczów stawów,
• Zniekształcenie i poszerzenie obrysów stawów,
• Deformacje stawów i ich podwichnięcia,
• Niestabilność stawów,
• Narastająca dysfunkcja chodu z towarzyszącym utykaniem,

Co zrobić kiedy podejrzewasz u siebie zmiany zwyrodnieniowe stawu? Na pewno potrzebna będzie konsultacja z lekarzem ortopedą, który w po zebraniu wywiadu i przeprowadzeniu badania fizykalnego zleci badania obrazowe. W pierwszej kolejności wykonuje się badanie RTG. Zdjęcie rentgenowskie jest uznawane za badanie z wyboru w diagnostyce ChZS. W przypadku wątpliwości diagnostycznych wykonuje się dodatkowe badania, takie jak scytnygrafię, tomografię komputerową czy rezonans magnetyczny. Wraz z rozwojem technik obrazowania radiologicznego straciła na znaczeniu artroskopia diagnostyczna.  

Leczenie choroby zwyrodnieniowej stawów ma na celu zmniejszenie bólu, poprawę funkcji stawów oraz ograniczenie stopnia niepełnosprawności. W leczeniu niefarmakologicznym ważną rolę odgrywają kontrola diety czy właściwie dobrana rehabilitacja. W uzasadnionych przypadkach stosujemy odpowiednio dopasowane zaopatrzenie ortopedyczne, dzięki któremu chory w mniejszym stopniu będzie odczuwał dolegliwości związane z chorobą. W leczeniu farmakologicznym stosujemy kilka grup leków, w tym niesteroidowe oraz steroidowe leki przeciwzapalne, leki przeciwbólowe czy chociażby takie środki jak siarczan chondroityny, siarczan glukozaminy czy kwas hialuronowy. W związku z tym, że choroba ma charakter postępujący, nawet najlepiej dobrane leczenie nieoperacyjne i farmakoterapia mogą w niewystarczającym stopniu chronić chorego przed dolegliwościami bólowymi i dysfunkcją ruchową w przebiegu ChZS. W takich, zaawansowanych stadiach choroby, stosuje się leczenie  operacyjne, najczęściej plastykę wymienną stawów.

Należy pamiętać, że w przypadku choroby zwyrodnieniowej stawów ważną rolę odgrywa profilaktyka. Należy zapobiegać nadwadze i otyłości już od najmłodszych lat, a także utrzymywać właściwą aktywność fizyczną. Koniecznym jest również zapobieganie rozwojowi wtórnych zmian zwyrodnieniowych stawów poprzez usuwanie ich przyczyn.